เพลงยาวนิราศกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท
เสด็จไปตีเมืองพม่า เมื่อ พ.ศ. ๒๓๓๖
(ตอนต้นขาดหายไปหาไม่ได้ คงเป็นเรื่องชมพระนครศรีอยุธยา)

    ๏ ประกอบด้วยโภชนากระยาหาร ทุกถิ่นฐานบริบูรณ์หนักหนา
อยู่เย็นเป็นสุขทุกทิวา เช้าค่ำอัตราทั้งราตรี
ประหนึ่งว่าจะไม่มีค่ำคืน รวยรื่นเป็นสุขเกษมศรี
ไม่เห็นเช่นว่าจะเป็นถึงเพียงนี้ มาเยินยับอัปรีย์ศรีศักดิ์คลาย
ทั้งถนนหนทางอารามราช มาวินาศสิ้นสุดสูญหาย
สารพัดย่อยยับกลับกลาย อันตรายไปจนพื้นปัถพี
เมื่อพระกาฬจะมาผลาญดังทำนาย แสนเสียดายภูมิพื้นกรุงศรี
บริเวณอื้ออลด้วยชลธี ประดุจเกาะอสุรีลงกา
เป็นคันขอบชอบกลถึงเพียงนี้ มาเสียสูญไพรีอนาถา
ผู้ใดใครเห็นจะไม่นำพา อยุธยาอาภัพลับไป
เห็นจะสิ้นอายุพระนคร ให้อาวรณ์ผู้รักษาหามีไม่
เป็นป่าหญ้ารกดังพงไพร แต่จะสาบสูญไปทุกทิวา
คิดมาก็เป็นน่าอนิจจัง ด้วยกรุงเป็นที่ตั้งพระศาสนา
ทั้งอารามเจดีย์ที่บูชา ปฏิมาฉลององค์พระทรงญาณ
ก็ทลายยับยุ่ยเป็นผุยผง เหมือนพระองค์เสด็จดับสังขาร
ยังไม่สิ้นศาสนามาอรธาน ทั้งเจดีย์วิหารก็สูญไป
เสียดายพระนิเวศน์บุรีวัง พระที่นั่งทั้งสามงามไสว (๑)
ตั้งเรียบระเบียบขั้นเป็นหลั่นไป อำไพวิจิตรรจนา
มุขโถงมุขเด็จมุขกระสัน เป็นเชิงชั้นลวดลายล้วนเลขา
เพดานในไว้ดวงดารา ผนังฝาดาดแก้วดังวิมาน
ที่ตั้งบัลลังก์แก้วทุกองค์ ทวารลงอัฒจันทร์หน้าฉาน
ปราบพื้นรื่นราบดังพระลาน มีโรงคชาธารตระการตา
ทิมดาบคดลดพื้นกำแพงแก้ว เป็นถ่องแถวยืดยาวกันหนักหนา
เป็นที่แขกเฝ้าเข้าวันทา ดั่งเทวานฤมิตประดิษฐ์ไว้
สืบทรงวงศ์กษัตริย์มาช้านาน แต่บุราณแล้วไม่นับพระองค์ได้
พระที่นั่งซึ่งตั้งอยู่ข้างใน มีสระชลาลัยชลธี
ชื่อที่นั่งบรรยงก์รัตนาสน์ ที่ประพาสมัจฉาในสระศรี
ทางเสด็จเสร็จสิ้นสารพันมี เป็นที่กษัตริย์สืบมา
ก็สูญสิ้นศรีมลายหายหมด จะปรากฏสักสิ่งไม่มีว่า
อันถนนหนทางมรรคา คิดมาก็เสียดายทุกสิ่งอัน
ร้านเรียบเป็นระเบียบด้วยรุกขา ขายของนานาทุกสิ่งสรรพ์
ทั้งพิธีปีเดือนทุกคืนวัน สารพันจะมีอยู่อัตรา
ฤดูใดก็ได้เล่นเกษมสุข แสนสนุกทั่วเมืองหรรษา
ตั้งแต่นี้แลหนาอกอา อยุธยาจะสาบสูญไป
จะหาไหนได้เหมือนกรุงแล้ว ดังดวงแก้วอันสิ้นแสงใส
นับวันแต่จะยับลับไป ที่ไหนจะคืนคงมา
ไป่ปรากฏเหตุเสียเหมือนดังนี้ มีแต่บรมสุขา
ครั้งนี้มีแต่พื้นพสุธา อนิจจาสังเวชทนาใจ
ทั้งนี้เป็นต้นด้วยผลเหตุ จะอาเพศกษัตริย์ผู้เป็นใหญ่
มิได้พิจารณาข้าไท เคยใช้ก็เลี้ยงด้วยเมตตา
ไม่รู้รอบประกอบในราชกิจ ประพฤติการแต่ที่ผิดด้วยอิจฉา
สุภาษิตท่านกล่าวเป็นราวมา จะตั้งแต่งเสนาธิบดี
ไม่ควรอย่าให้อัครฐาน จะเสียการแผ่นดินกรุงศรี
เพราะไม่ฟังตำนานโบราณมี จึงเสียทีเสียวงศ์กษัตรา
เสียยศเสียศักดิ์นัคเรศ เสียทั้งพระนิเวศน์วงศา
เสียทั้งตระกูลนานา เสียทั้งไพร่ฟ้าประชากร
สารพัดจะเสียสิ้นสุด ทั้งการยุทธก็ไม่เตรียมฝึกสอน
จึงไม่รู้กู้แก้พระนคร เหมือนหนอนเบียนให้ประจำกรรม
อันจะเป็นเสนาธิบดี ควรที่จะพิทักษ์อุปถัมภ์
ประกอบการหว่านปรายไว้หลายชั้น ป้องกันปัจจาอย่าให้มี
นี่ทำหาเป็นเช่นนั้นไม่ เหมือนไพร่ชาติชั่วช้ากระทาสี
เหตุภัยใกล้กรายร้ายดี ไม่มีที่จะรู้สักประการ
ศึกมาแล้วก็ล่าไปทันที มิได้มีเหตุเสียจึงแตกฉาน
ตีกวาดผู้คนไม่ทนทาน เผาบ้านเมืองยับจนกลับไป (๒)
ถึงเพียงนี้ละไม่มีที่กริ่งเลย ไม่เคยรู้ล่วงลัดจะคิดได้
ศึกมาชิงล่าเลิกกลับไป มิได้เห็นจะฝืนคืนมา
จะคิดโบราณอย่างนี้ก็หาไม่ ชาติไพร่หลงฟุ้งแต่ยศถา
ครั้นทัพเขากลับยกมา จะองอาจอาสาก็ไม่มี
แต่เลี้ยวลดปดเจ้าทุกเช้าค่ำ จนเมืองคร่ำเป็นผุยยับยี่
ฉิบหายตายล้มไม่สมประดี เมืองยับอัปรีย์จนทุกวันฯ
    ๏ เหตุเสียกรุงศรีอยุธยา เหมือนคำที่ว่าไม่เสกสรร
ชะล่าใจเคยได้แต่ครั้งนั้น จึงประชิดติดพันแต่นั้นมา
แตกยับกลับไปก็หลายหน คิดกลจะลวงให้หลงหา
แต่งคนให้ถือหนังสือมา เจรจาความเมืองเป็นไมตรี
ทำไว้แต่พอให้รอรั้ง ขยับยกเข้ามาตั้งตะนาวศรี
จะเดินมั่นกันติดทางตี ทำนองที่จะคิดให้ชิดไว้
เห็นจะผ่อนโยธาอาหาร มันคิดการมิให้ใครสงสัย
จะนิ่งอยู่ดูเบาเอาใจ เห็นเหตุภัยจะเกิดการมา
จะเร่งลัดตัดคิดมันเสียก่อน บั่นรอนอย่าให้ทันแน่นหนา
จำจะคิดให้ผิดแต่ก่อนมา เป็นทัพหน้านาวายกไป
ตามทางทะเลไปสงขลา จะขุดพสุธาเป็นคลองใหญ่
ให้เรือรบออกประจบเอาเมืองไทร (๓) ปากใต้ฝ่ายทะเลให้พร้อมกัน
จึงจะยกไปตีเอามะริด จะปิดปากน้ำเสียให้มั่น
ทัพเรือมันจะพลอยเข้าช่วยกัน จะตีบั่นเกยทัพให้ยับไป
รบไหนจะให้ยับลงที่นั่น แต่กึ่งวันไม่ให้ทนทานได้
จะทำการครั้งนี้ให้มีชัย จะไว้เกียรติให้สืบทั้งแผ่นดิน
มันทำเมืองเราก่อนเท่าใด จะทดแทนมันให้หมดสิ้น
มันจิตอหังการ์ทามิฬ จะล้างให้สุดสิ้นอย่าสงกา
การเสร็จสำเร็จลงเมื่อใด ซึ่งคิดไว้ขอให้สมปรารถนา
แม้นมิได้ก็ไม่กลับคืนมา จะเห็นเมืองพม่าในครั้งนี้
เกรงกริ่งอยู่แต่ข้างทัพบก จะไม่ยกหักได้ให้ถึงที่
เกลือกมันกั้นตัดทางตี จะตัดที่เสบียงอาหารไว้
ไม่สมคะเนให้เรรวน ทำป่วนไม่หักเอามันได้
เท่านี้ดอกที่วิตกใจ จะทำให้เสียการเหมือนทวาย
เมื่อชนะแล้วกลับแพ้ให้แชไป จึงเสียชัยเสียเชิงไม่สมหมาย
พากันหนีแต่ไม่มีอันตราย ถ้าเสียหายอย่างอื่นไม่เป็นไร
อันกรุงรัตนอังวะครั้งนี้ฤา จักพ้นเนื้อมืออย่าสงสัย
พม่าจะมาเป็นข้าไท จะได้ใช้สร้างกรุงอยุธยา
แม้นสมดังจิตไม่ผิดหมาย จะเสี่ยงทายตามบุพเพวาสนา
จะได้ชูกู้ยกนัครา สมดังปรารถนาทุกสิ่งอัน
ถ้าเสร็จการอังวะลงตราบใด จะพาใจเป็นสุขเกษมสันต์
อ้ายชาติพม่ามันอาธรรม์ เที่ยวล้างขอบขัณฑ์ทุกพารา
แต่ก่อนก็มิให้มีความสุข รบรุกฆ่าฟันเสียหนักหนา
แต่บ้านร้างเมืองเซทั้งวัดวา ยับเยินเป็นป่าทุกตำบล
มันไม่คิดบาปกรรมอ้ายลำบาก แต่พลัดพรากจากกันทุกแห่งหน
มันเหล่าอาสัตย์ทรชน ครั้งนี้จะป่นเป็นธุลี
เพราะเหตุบาปกรรมมาซ้ำเติม จะพูนเพิ่มให้ระยำยับยี่
ด้วยทำนายว่าไว้แต่ก่อนมี เหมือนครั้งมอญไปตีเอานัครา
คือหงส์มาหลงกินน้ำหนอง เหตุต้องเมืองมอญหงสา
ตัวนายอองไจยคือพรานป่า คิดฆ่าหงส์ตายจึงได้ดี
คือพม่ามาตีเอามอญได้ ก็สมในทำนายเป็นถ้วนถี่
ยังแต่พยัคฆ์เรืองฤทธี จะกินพรานที่ยิงหงส์ตาย
บัดนี้ก็ถึงแก่กำหนด จะปรากฏโดยเหตุเป็นกฎหมาย
ทัพเราเข้าต้องคำทำนาย คือเสือร้ายอันแรงฤทธา
จะไปกินพรานป่าที่ฆ่าหงส์ ให้ปลดปลงม้วยชีพสังขาร์
แล้วมีคำทำนายบุราณมา ว่าพม่าจะสิ้นซึ่งรูปกาย
ถ้าผู้ใดใครเห็นให้เขียนไว้ จึงจะได้ประจักษ์สืบสาย
เห็นเป็นเหตุต้องเหมือนคำทาย อังวะจะฉิบหายในครั้งนี้
ถ้าพร้อมใจพร้อมจิตช่วยคิดการ จะสำราญทั่วโลกเกษมศรี
นี่จนใจสิ่งไรก็ไม่มี เห็นทีจะตะพายไปตามจน
จะไปได้ฤามิได้ยังไม่รู้ จะเสือกสู้ไปตามขัดสน
ถ้าสุดคิดผิดหมายที่ผ่อนปรน ก็จะบนบวงสรวงแก่เทวา
เดชะเทเวศร์ช่วยอวยชัย ที่คิดไว้ขอให้สมปรารถนา
ตั้งแต่สวรรค์ชั้นกามา ตลอดจนมหาอัครพรหม
ขอจงมาช่วยอวยพรชัย ที่มาดไว้ให้ได้ดังประสงค์
จะดลใจไทยกรุงให้นิยม ช่วยระดมกันให้สิ้นศึกเอยฯ

 

(๑) พระที่นั่งวิหารสมเด็จ พระที่นั่งสรรเพชญ์ปราสาท พระที่นั่งสุริยาสน์อมรินทร์
กลับไปที่เดิม

(๒) กล่าวท่อนนี้ด้วยทัพมังลอง
กลับไปที่เดิม

(๓) เห็นจะคิดสืบสวนกันหาช่องที่ไม่มีเขาสูง แต่ภายหลังคงทราบแล้วว่าทำไม่สำเร็จ ด้วยกว้างเหลือเกินจึงไม่คิดลงไปสงขลาทีเดียว
กลับไปที่เดิม